Drie belangrijke inzichten in aanvankelijk en technisch lezen
Hoe wordt een beginnende lezer een ervaren lezer en hoe transformeert ons hoofd letters tot woorden?
Door Tom Buunk op 19 maart, 2022
De inzichten in dit artikel zijn voor leerkrachten in het basisonderwijs om leerlingen te leren lezen. Het bevat de in onze ogen drie belangrijkste inzichten in aanvankelijk en technisch lezen en zijn gebaseerd op onderzoeken uit het boek ‘Leer ze lezen’ van Didactief online.
#1: Hoe ons hoofd woorden strikt
Er wordt vaak onderscheid gemaakt tussen technisch en begrijpend lezen, maar volgens de onderwijswetenschapper Charles Perfetti lopen deze leerprocessen soepel in elkaar over. De grote vraag is hoe een beginner een ervaren lezer wordt, iemand die moeiteloos een tekst leest. Hoe gaat dat in zijn werk? Hoe strikt ons hoofd letters tot woorden?
De inzichten
Lezen is woorden herkennen. Dit doen we door een beperkt aantal klanken en lettersymbolen op te slaan in ons geheugen. Naarmate een lezer meer ervaren wordt, lukt het om woorden direct te herkennen. Het lezen van die woorden wordt dan een autonoom proces, ofwel verwachtingen op basis van context. Alles wat een lezer weet over klanken (fonemen), letters (grafemen) en woordbetekenissen, helpt bij de herkenning.
Wie voor het eerst een tekst onder ogen krijgt, ziet geen letters of woorden, maar betekenisloze tekens. Door te lezen vergroten beginners hun mentale woordenboek én verbetert de representatie van woorden in dat woordenboek. Hoe meer oefening, hoe voorspelbaarder letterreeksen worden. Die voorspelbaarheid helpt bij het lezen van onbekende woorden en het snel herkennen van bekende woorden.
“Technisch lezen en lezen met begrip lopen soepel in elkaar over”
Op een gegeven moment raakt woordherkenning geautomatiseerd en vergt dit geen cognitieve inspanning meer. De mogelijkheden worden beperkter en met de juiste klanklettercombinatie als sleutel wordt het juiste woord in het woordenboek gevonden. Dat is vloeiend lezen. Beginnende en zwakke lezers hebben moeite met die sleutels en gissen in plaats van lezen. Je kunt als leerkracht met een spellingstest checken of de woordherkenning geautomatiseerd is: wanneer een leerling moeiteloos en zonder na te denken woorden telkens goed spelt, is dat deel van het lexicon geautomatiseerd.
Gevolgen voor het leesonderwijs
Technisch lezen en tekstbegrip gaan hand in hand. Fonemisch bewustzijn en technisch lezen zijn een doorlopend proces dat naast de ontwikkeling van woordenschat en tekstbegrip loopt. Technisch lezen is dus aan het einde van groep 4 niet ineens afgerond en het is onverstandig om pas aandacht te besteden aan tekstbegrip wanneer leerlingen vloeiend lezen.
Kernpunten
#2: Verbind techniek altijd aan betekenis
Lezen is een complexe activiteit. Om het goed te leren, moeten leerlingen een veelheid aan vaardigheden en kennis onder de knie krijgen, van letterkennis tot tekstbegrip. Hoe realiseer je dit als leerkracht? En wanneer begin je met welke vaardigheid? Sebastian Suggate, PhD in ontwikkelingsfilosofie, deed onderzoek naar het optimale moment om een vaardigheid te stimuleren. Zijn belangrijkste boodschap is: zorg dat leesvaardigheden niet op zichzelf blijven staan, maar werk actief aan verbindingen tussen bijvoorbeeld technisch lezen en lezen met begrip.
De inzichten
Veel vaardigheden en kennis zijn al ontwikkeld voordat het formele leesonderwijs is begonnen. Dit geldt bijvoorbeeld voor fonologisch en fonemisch bewustzijn. Ook de woordenschat ontwikkelt zich al ruim voor de basisschooltijd. Suggate heeft gekeken naar het effect van vier soorten interventies: 1. klankbewustzijn stimuleren zonder schriftelijke teksten, 2. gericht werken aan klank- en tekencombinatie met gebruik van teksten (phonics), 3. oefenen met vloeiend en vlot lezen, en 4. tekstbegrip stimuleren. Zijn hamvraag: hebben deze trainingen effect, op korte en vooral op lange termijn?
Duurzaam of niet?
Op lange termijn zag Suggate de grootste duurzame effecten bij programma’s gericht op klankbewustzijn en tekstbegrip; bij programma’s voor de andere twee vaardigheden vervaagden de effecten na 11 maanden.
Het juiste moment …
Sommige vaardigheden zijn pas zinvol om aan te leren als de tijd er rijp voor is. In zijn metastudie vond Suggate dat er nauwelijks kennis beklijft van de voorschoolse lessen en lessen aan de kleuters. In groep 3 en 4 waren de langetermijneffecten al verbeterd en in groep 5 tot en met 8 waren ze zelfs redelijk tot groot.
… en het juiste ingrediënt
Naast het juiste moment, is ook de manier van leren lezen belangrijk. Het effect van oefeningen met letter-klankcombinaties vervaagt wanneer ze op kleuterleeftijd gegeven worden. Tekstbegrip leren is zinvoller in groep 5 dan in groep 3, omdat in deze vaardigheid alle andere leesvaardigheden samenkomen.
“Tekstbegrip is de vaardigheid waarin alle andere leesvaardigheden samenkomen”
Gevolgen voor het leesonderwijs
Voor het Nederlandse onderwijs heeft de metastudie van Suggate een prettige boodschap: de inrichting van ons leesonderwijs is goed afgestemd op wat leerlingen op een bepaalde leeftijd nodig hebben, inclusief het moment waarop we starten met formeel leesonderwijs: groep 3. Suggates advies is: je moet niet doen wat mogelijk is, maar wat op een bepaald moment optimaal is. Daarnaast is het belangrijkste inzicht om na gerichte instructie vooral de verbinding van vaardigheden aandacht te geven.
Dit idee hebben we geïntegreerd in de leesapp, door de leerlingen die op dat moment meer aandacht nodig hebben er sneller uit te filteren, zodat ze op het juiste moment doelgerichte feedback en instructie kunnen krijgen. Leerkrachten kunnen op die manier doelgerichter werken, ofwel aandacht geven daar waar het nodig is.
Kernpunten
#3: Hoge doelen voor zwakke lezers
Volgens Thoni Houtveen en Wim van de Grift kan iedereen met een gemiddeld IQ een goede lezer worden. Dat leerlingen uitvallen in het leesonderwijs komt omdat ze de basis van technisch lezen niet goed genoeg beheersen. Zonder kennis van de relaties tussen klanken en lettertekens kan niemand een goede lezer worden. De uitval is met een goede didactiek en tijdige, doelgerichte feedback gelukkig te voorkomen, zo stellen de leesonderzoekers. Hun aanpak is de basis geworden van de veelgebruikte methodiek LIST.
“Zwakke lezers hebben het meeste baat bij tijdige, doelgerichte feedback en aanvullende gerichte instructies.”
De inzichten
Wanneer een school gebruik maakt van vaste niveaugroepen in de klas, met ieder eigen leesdoelen en soms ook eigen lesmateriaal, raken zwakke leerlingen alleen maar verder achterop en blijven door de vaste indeling ‘gevangen’ in hun niveau. Sommige leerlingen krijgen extra ondersteuning van een remedial teacher door een eigen leesprogramma te volgen, waardoor het voor hen nog lastiger wordt weer bij de rest aan te haken. Dit is dus niet de juiste benadering, concluderen beide leesonderzoekers.
Het is volgens hen beter om zwakke lezers aan te moedigen en uit te dagen dan uit de wind te houden. Het is daarbij belangrijk het tempo, de instructie en de hoeveelheid oefentijd aan ieders niveau aan te passen, maar niet de leesdoelen omlaag te schroeven. Door de voortgang te monitoren en frequent te toetsen, weten leerkrachten de behoeften van iedere leerling.
Dit is waarom de leesapp van Onderwijs in Beeld het mogelijk maakt om het leesgedrag en de leesprestaties van iedere leerling te monitoren en nauwkeurige voorspellingen te doen van de leesvaardigheidsontwikkeling. Op die manier zijn de inzichten van Houtveen en Van de Grift geïntegreerd in de leesapp.
Directe instructie
Bij gestructureerde taken als technisch lezen (klank-lettercombinaties een voor een aanleren) blijkt directe instructie de beste didactiek. Dit geldt voor alle leerlingen, maar juist ook voor zwakke lezers. Bij directe instructie benoem je altijd het lesdoel. Je begint de les met het ophalen van voorkennis (‘vorige keer hebben jullie geleerd …’) en vervolgens doe je voor wat de leerlingen nieuw gaan leren (modeling). Daarna volgt geleide oefening, waarbij je leerlingen veel feedback geeft en hen begeleidt totdat ze het zelfstandig kunnen (scaffolding). Je herhaalt de lesstof regelmatig en meet of leerlingen de doelen halen.
Gevolgen voor het leesonderwijs
Elke leerling kan een goede lezer worden. Lezen is een basisvaardigheid voor leren en daarom de moeite waard om iedere leerling de kans te geven dit zo goed mogelijk aan te leren. Om die redenen zouden de leesdoelen voor iedere leerling hoog ingezet moeten worden en zoveel mogelijk hulp beschikbaar worden gesteld.
De effectiviteit van gelijke leesdoelen, in combinatie met een aangepast tempo, instructie en oefentijd is in verschillende (lees)onderzoeken aangetoond. Steeds meer scholen werken daarom volgens de didactiek van Houtveen en Van de Grift. Het is de taak van de leerkracht deze aanpak van technisch leesonderwijs goed in de vingers te krijgen. Ondersteuning vanuit het schoolbestuur, in de vorm van voldoende ingeroosterde leestijd, bijscholing en een gevarieerde boekencollectie, is daarbij noodzakelijk.
De leesapp maakt het nu ook mogelijk om een boekencollectie op maat te realiseren, wat het leesgedrag van de leerlingpopulatie als input meeneemt voor de aanschaf van nieuwe boeken. Hierdoor kan het budget doordacht besteed worden. Hoe dat precies werkt lees je in de complete schoolbieb gids.